Elite, durf te leiden! Opdat we vrij zijn

De mens onderscheidt zich van dieren doordat we onze geschiedenis met ons mee torsen. Het dier begint elke generatie weer opnieuw. Natuurlijk, het leven is altijd weer anders, maar de geschiedenis dient een centrale plaats hebben in het heden om haar te kunnen overtreffen. De mens heeft zich uit zijn natuurtoestand weten te ontworstelen door te leren van zijn fouten.

Ortega y Gasset is helder: wij zijn een bijzonder soort. Maar binnen onze soort zijn er twee soorten: de massamens en de elite. Hij waarschuwt voor de tirannie van de massamens. Dit boek werd rond 1930 gepubliceerd, tegenwoordig zouden we dit ‘het volk’ noemen, maar dan wel het slecht geïnformeerde deel daarvan. Mensen met een korte aandachtsspanne en een grote behoefte aan snelle bevrediging. In Ortega’s woorden: “de mensen van de eeuwige dageraad”, die als ze aan de macht komen zullen zorgen voor “culturen die bevroren blijven in de ochtendschemering zonder ooit het middaguur te bereiken”.
Een verveeld kind, zou je ook kunnen zeggen.

Ortega y Gasset is een begenadigd schrijver, zoveel is duidelijk. Ook is dit boek visionair, in ieder geval nog steeds relevant voor de huidige tijd. Denk alleen al aan het de nieuwe verzuiling met ieder zijn eigen bubbel en de tirannie van het eigen gelijk die daar uit voortkomt. Allemaal keuzes voor de makkelijke weg.
Ortega is echter niet altijd een even consequente denker. Zijn politieke theorie of maatschappelijke visie is niet in een paar zinnen samen te vatten. Er zitten zowel liberale als conservatieve elementen in. Soms reactionair, soms zeer vooruitstrevend. Deze mix levert een uiterst boeiend boek op, met rake zinnen en enkele belangrijke waarschuwingen.

De tijd van Ortega was chaotisch. Het Spanje in de eerste helft van de 20e eeuw bewoog zich tussen dictatuur, monarchie en de republiek. Steun voor de democratie was ver te zoeken. Ook bij wat voor de elite doorging was er weinig enthousiasme te vinden voor inspraak van het volk. De keuze was doorgaans tussen fascisten en communisten. Dat Ortega zich staande houdt als vrije geest maakt hem extra interessant. Hij is niet bang voor polemiek. Noch voor het conflict. Zo heeft Ortega weinig op met pacifisten. Pacifisme is gevaarlijke onzin zijn ogen, omdat het onvoldoende onderkent dat oorlog een menselijke uitvinding is die een nut dient. Namelijk het oplossen van bepaalde conflicten. De fatale fout van pacifisten is dat ze graag ontwapenen, zonder er iets voor terug te plaatsen.

Als belangrijkste kenmerk van zijn tijd ziet Ortega y Gasset echter dat de koers van de Europese geschiedenis voor het eerst in handen is gekomen van de ‘gemiddelde mens’: de massamens. Voorheen werd ze door anderen geleid, nu heeft ze zelf de leiding overgenomen. Deze wisseling van positie is in de ogen van de filosoof en publicist de kern van het probleem. Het meest radicale onderscheid dat men bij de menselijke soort kan maken is namelijk het onderscheid tussen twee typen schepselen. In de mooie vertaling van Diederik Boomsma zijn dat “degenen die hoge eisen aan zichzelf stellen, met alle moeilijkheden en verplichtingen van dien, anderzijds degenen die niets speciaals van zichzelf vragen, voor wie het leven zijn onveranderlijke gangetje gaat zonder dat zijzelf daaraan een specifieke vorm geven, zonder poging boven zichzelf uit te stijgen, en die zich liever op de grote stroom laten meedrijven.”
Het woord massa in massamens verwijst dus niet naar arbeider of een specifieke sociale klasse, maar naar een bepaald karakter, een menstype.

Hij legt verder uit dat dit doet denken aan de leer van het orthodoxe boeddhisme, die uit twee verschillende praktijken bestaat: de ene is streng en rigoureus, de ander laks en alledaags. De een heet Mahayana – ‘het grote voertuig’ of ‘het hoge pad’ – en de ander Hinayana – het ‘kleine voertuig’ of het ‘lage pad’.
Hiermee komen we uit bij de belangrijkste vraag van ons leven: we kiezen voor het hoge of het lage, voor maximale of minimale inspanning? Een wezenlijke vraag lijkt me.

Onze wereld is immers kunstmatig. En heeft kunstenaars’ nodig om haar vorm te geven.  De beschaving houdt zichzelf niet in stand. Dat moeten we zelf doen. Anders zijn we haar zo kwijt. De leider bepaalt de moraal van de samenleving.

De stijl en inhoud van deze klassieker is bij vlagen van een zeer elitair karakter. Zeggen dat ‘de massamens op aarde is om geleid en georganiseerd te worden’ zouden tegenwoordig totaal niet gepikt worden. Zeker niet door de massamens. Wat wellicht het punt van Ortega juist onderbouwt.

Vanzelfsprekend komen Europa en nationalisme, toen net zulke hete hangijzers als nu, aan de orde. De Spaanse filosoof maakt een mooi en nuttig onderscheid tussen nationalisme en natievorming door te stellen dat de eerste een vorm van uitsluiting, terwijl natievorming juist een proces van insluiting behelst. Een dergelijke onderscheid ziet hij ook op internationaal niveau. Zo verschilt kosmopolitisme van het internationalisme doordat het enthousiast is over de nationale verschillen, waar de laatste die diversiteit wil wegdenken.
Leiderschap betekent in de ogen van Ortega ook de stappen zetten om de Verenigde Staten van Europa mogelijk te maken. Deze oproep moeten we ook zeker zien in het licht zien als een manier om het communisme tegenwicht te bieden. Samen tegen de rooien. Zo is hij een hele vroege pleitbezorger van een EU, hoewel het voor hem duidelijk was dat Europa al bestond voordat de Europese natiestaten bestonden. Als gemeenschap op basis van ‘gedeelde en actief werkzame principes en idealen’

Maar – en dat is de kern van zijn betoog – Europa heeft geen moraal meer, nu de massamens de macht over hebben genomen. En als het zo doorgaat zullen maatschappelijke en politieke ontwikkelingen niet langer worden bepaald door elites, zo vreest Ortega, maar door anonieme bevolkingssectoren, als arbeiders, boeren, werklozen, soldaten etc. Met dat laatste punt toont hij zich een elitaire, antidemocratische pessimist.

Beter op dreef is Ortega als hij de consumptiemaatschappij in het vizier krijgt. Een dergelijke maatschappij, het ideaal van de massamens, reduceert het individu tot onderdeel van de massa. De soevereiniteit van het individu ligt daarmee onder vuur. En dat is grote achteruitgang. Nog zorgwekkender wordt het als de staat tegelijkertijd verder doorgroeit. Hierdoor worden initiatieven en creativiteit van de burger de nek omgedraaid. Een fatale combinatie, die tegenwoordig niet minder actueel is.

Men zou zomaar kunnen denken dat Ortega een echte elitaire snob is, die ‘de heffe’ hun verheffing misgunt. Dit ligt genuanceerder. Hij vindt dat cultuur voor iedereen onder handbereik moet liggen. Het is daarbij wel van belang dat ze wordt gedicteerd door de intellectuele elite. Immers: als de esthetische en intellectuele normen die voor de hele samenleving gelden door de gemiddelde smaak van de massamens zullen worden bepaald, zal zich een dramatische verarming van het culturele leven doorzetten en zal creativiteit vrijwel verstikt zijn. Op Geenstijl zal dit standpunt heftige reacties losmaken. Maar de reactie die we nu vaak zien, aanpassing aan de grootste gemene deler, gedreven door de angst om voor elite te worden versleten, is een verschraling.

De nabeschouwing van deze editie is van de hand van niemand minder dan Mario Vargas Llosa, die Ortega y Gasset rehabiliteert als liberaal. Weliswaar een gemankeerde, omdat hij niet inzag dat bij al die liberale ambities ook een vrije economie hoorde.

Volgens Vargas Llosa kunnen hedendaagse liberalen van Ortega y Gasset leren dat liberalisme meer is dan lage tarieven, vrije markten, fair play etc, maar bovenal een houding is ten aanzien van leven en maatschappij gebaseerd op respect, liefde voor cultuur, op het verlangen om vreedzaam samen te leven en onvoorwaardelijke verdediging van de vrijheid als superieur waarde. Het is juist die vrijheid die drijvende kracht is achter wetenschap kunsten en beschaving, vooruitgang, waar het soevereine individu in is geworteld. In evenwicht gehouden en beschermd door een juridisch stelsel dat co-existentie mogelijk maakt zonder de essentiële diversiteit geweld aan te doen.

En zo is het. Aan de slag, noblesse oblige.

 De opstand van de massamens – José Ortega y Gasset, vertaald door Diederik Boomsma, 272 p Lemniscaat (2015)