We zijn verleerd samen te leven –  de centrale stelling van dit boek. En dat komt omdat we onze liberale democratie laten versloffen.
Waar tot een aantal jaar geleden velen het liberale denken met wantrouwen tegemoet traden, en afdeden als slechts een van de alternatieven voor andere (linkse, christendemocratische) maatschappijvisies, is inmiddels, onder de invloed van het opkomende autoritaire populisme, het liberale denken geaccepteerd als fundament van onze samenleving. Zo ook door Ten Hooven.

In het liberale denken is geen plek voor dogmatisme. Dogma’s zetten immers het denken stil. Hier hebben we meteen, volgens Ten Hooven, het belangrijkste onderscheid tussen het liberalisme en het neoliberalisme te pakken – het laatste is per definitie dogmatisch en daarmee anti-liberaal. Eenzelfde binaire keuze bepaalt wie deel uitmaakt van de samenleving. Politicologen leggen dit graag uit aan de hand Griekse woorden: in dit geval etnos en demos. De etnos is een gesloten begrip van het volk, en staat daarmee tegenover de demos: de politieke gemeenschap. Het is helderheid versus chaos. Exclusief tegenover inclusief. Keuzes die golden ten tijde van de oude Grieken, en nog steeds opgeld doen.

Maar goed samenleven gaat, zoals het cliché wil, niet vanzelf. Bovendien is er geen eindoplossing, de politiek, noch de samenleving is ooit af. Wel zijn er richtlijnen om aan vast te houden. Zoals: wantrouw utopisme en wees pragmatisch. Of in de woorden van Kees Schuyt: het is beter te streven naar het minimaliseren van onrechtvaardigheid dan naar het maximaliseren van rechtvaardigheid. Wees niet bang om tegen het heersende denken in te gaan. Wees nooit een spreekbuis voor de toevallige leider.
Democratie is de beste manier om een samen-leving te ordenen. Dat vergt soms moed, soms gewoon helder nadenken.

John Stuart Mill stelde dat het recht om af te wijken onmisbaar is om mensen van gewoontedieren te verheffen tot individuen. Isaiah Berlin voegt daaraan toe dat het voor de geluksbeleving van mensen essentieel is om te worden erkend. “De enige die echt gevoel echt kunnen geven dat ik iemand ben, zijn de leden van de samenleving waarvan ik naar mijn gevoel historisch, moreel, economisch en wellicht ook etnisch deel uitmaak.”

Politici spelen hier een cruciale rol in. Zij zijn immers door ons aangesteld om conflicten uit te vechten die in de samenleving spelen. Dat is een ingewikkelde rol: ze moeten immers pacificeren en tegelijkertijd politiseren. Deze dubbele opdracht van de liberalen Mill en Berlin – anders mogen zijn en tegelijkertijd door de demos erkend worden – heeft niets van zijn actualiteitswaarde verloren. Integendeel, ze is relevanter dan ooit.

De ontmanteling van de democratie, Marcel Ten Hoove, 2018