Massale immigratie vanuit het jeugdige Afrika naar het ouder wordende Europa is in niemands belang. Alleen zeer gespecialiseerde krachten kunnen de vergrijzende en robotiserende Europese arbeidsmarkt helpen. Voor Afrika is het vertrek van zijn jongeren een drama dat het toch al wankele fundament onder de toekomst van het enorme continent verder ondermijnt.
Het aantal werkenden dat betaalt voor een “afhankelijke” (jongere of gepensioneerde) zal in Europa de komende decennia halveren: van 4,3 naar 2,2. Volgens berekeningen van de Verenigde Naties zijn, om de werkende bevolking in 2050 op het huidige peil te houden, 80 miljoen immigranten nodig – 1,6 miljoen per jaar. Elk jaar.
Ook als Europa hiervoor zou kiezen, zal het weinig zoden aan de dijk zetten. Smith legt, mede aan de hand van hoogleraar Paul Collier, uit dat emigratie de vergrijzing van Europa op geen enkele manier oplost. Zo zullen de baten van goedkope arbeid teniet worden gedaan door de kosten voor scholing, kinderen etc. En immigranten zullen uiteindelijk ook weer ouder worden en zorg nodig hebben.
Waar de Westerse wereld steeds ouder wordt, is Afrika exceptioneel jong. En wordt het de komende decennia nog jonger. ‘Jong Afrika’ is inmiddels een pleonasme. De Afrikaanse bevolking groeit als kool. Waar er in 1880 nog maar 100 miljoen Afrikanen waren, zijn dat er nu 1,2 miljard. In de periode van 1930 tot 2050 zal het aantal mensen op het Afrikaanse continent 16 maal groter zijn geworden. Verwacht wordt dat aan het einde van deze eeuw van de vier kinderen die wereldwijd geboren worden er drie het levenslicht zien ten zuiden van de Sahara. In steden is de groei nog extremer; sinds het onafhankelijkheidsjaar 1960 is de stedelijke bevolking van Afrika vernegenvoudigd, in de periode tot 2050 zal die nog vier keer groter worden. .
Ook voor de twee grote monotheïstische godsdiensten zal (sub-Sahara) Afrika de toekomst zijn: het continent huisvest nu al 16% van het aantal moslims en ruim een kwart van de christenen. Dit zal verder stijgen. Zo zullen in 2060 vier van de tien christenen in Afrika wonen. Afrika gaat op vele vlakken de toekomst bepalen.
Een demografische explosie, een razendsnelle urbanisatie: beide zonder weerga in de geschiedenis. Toch is de Europese houding tegenover deze uitdagingen lang gekenmerkt door een gebrek aan interesse, door ontkenning en/of onhandigheid. Slecht beleid is dan haast automatisch het gevolg. En dat kunnen we ons niet permitteren.
Afrika groeit, maar staat er in de ogen van Smith, niet goed voor. Hij haalt hiervoor onder andere een tekenend cijfer uit de landbouwsector aan: waar een Franse boer 25 liter melk per koe per dag produceert, is dit voor een boer in Sub-Sahara Afrika een halve liter.
Afrika is intern ongelijker geworden, zonder dat het het terrein gewonnen heeft ten opzichte van meer ontwikkelde gebieden. Dit heeft gevolgen. Een youth bulge (een hele jonge basis van de bevolkingspiramide) vergroot ook de kans op oorlog, de democratie zal minder snel postvatten; er is permanente onrust. Volgens de VN zullen circa 90 miljoen mensen uit het ‘Zuiden’ zich vestigen in de ‘rijke landen’, en zodoende 82% van de bevolkingsgroei van deze rijke landen voor hun rekening nemen.
Stephen Smith is somber. Maar toch is dit geen zwartgallig boek. Medelijden is niet aan Smith besteed. Wat is het antwoord van Europa op deze enorme uitdaging. Er moet gekozen worden. Wat willen we? Wat is goed voor Europe en voor Afrika?
Smith schetst vijf scenario’s:
Eurafrica (het Franse “Eurafrique” klinkt beter)
Europa veramerikaniseert en neemt de verworpenen der aarde op, geïnspireerd door de tekst op het vrijheidsbeeld in New York; “Give me your tired, your poor, Your huddled masses yearning to breathe free, The wretched refuse of your teeming shore. Send these, the homeless, tempest-tossed to me, I lift my lamp beside the golden door!”.
Dit is de keuze voor de moral high ground, het humanistisch ideaal. Het betekent wel het einde van de verzorgingsstaat zoals we die nu kennen, de neergang van de liberale democratie en een rauwe vorm van identity politics – trouw aan je eigen groep – zal het leven gaan bepalen.
Fort Europa
Europa bouwt een muur rond het continent. Immoreel in de ogen van de auteur, en hoewel het Europese beleid daar steeds meer naar lijkt te neigen, is deze oplossing gedoemd te mislukken. In het licht van de enorme aantallen jonge Afrikanen die naar Europa willen is deze defensieve aanpak simpelweg onhoudbaar.
Filiaal van de maffia
In een naïeve poging om zich niet te branden aan het immigratievraagstuk laat Europa het gebeuren dat de Middellandse Zee een bolwerk wordt voor mensensmokkelaars, terroristen en pooiers. Dood en verderf zijn dan, nog meer dan nu, aan de orde van de dag.
Terugkeer naar protectoraat
Deze neo-koloniale aanpak wil het probleem bij de bron aanpakken. In ruil voor indamming van de mensenstroom geeft Europa de elite van Afrikaanse landen visa, geld en bescherming. De facto verliezen die landen een deel van hun soevereiniteit en kiest Europa om zijn gezag weer te laten gelden in de voormalige kolonie.
Houtje-touwtje aanpak
Voor sommigen een wellicht teleurstellende keuze, maar het best passend bij de manier waarop moderne democratie functioneren. Deze oplossing combineert elementen van bovenstaande opties. Spanje kan als voorbeeld dienen voor deze flexibele aanpak. In 1990 was nog geen 1% van de Spanjaard immigrant, 20 jaar later was dat gestegen tot 14%. De Spaanse overheid is hierop in actie gekomen en heeft akkoorden gesloten en gezorgd voor een betere samenwerking met Marokko, Mauritanië en Senegal. Zodoende heeft het land dat het dichtstbij Afrika ligt in het ‘topjaar’ 2015 slechts 13.000 asielaanvragen te verwerken gekregen – op een Europees totaal van 1,3 miljoen.
Zoals altijd is goed beleid een mix van opties, ‘totaaloplossingen’ bestaan niet. ‘Dromers’ en ‘haters’ hebben tot nu toe het discours bepaald, het wordt hoog tijd voor een realistische en werkbare aanpak. Egoïstisch nationalisme en humanistische goeddoeners zijn beide gevaarlijk. Wie durft de middenweg te bewandel tussen belangen en idealen?
Stephen Smith, La ruée vers l’Europe, la jeune Afrique en route pour le Vieux Continent – Editions Grasset, 2018.
DANIEL PEPIJN VAN DIJK 